3.11 3 次元極座標への置換積分

3.54 (多重積分の変数変換)   多重積分

$\displaystyle I=\iiint_{D}(x^2+y^2+z^2)\,dxdydz, \qquad D=\left\{\left.\,{(x,y,z)}\,\,\right\vert\,\,{x^2+y^2+z^2\leq a^2}\,\right\}\quad(a>0)$    

を求める. 積分変数を

$\displaystyle x=r\sin\theta\cos\varphi, \quad y=r\sin\theta\sin\varphi, \quad z=r\cos\theta$    

とおく. このとき極座標への座標変換のヤコビアンは

$\displaystyle \frac{\partial(x,y,z)}{\partial(r,\theta,\varphi)}= \det \begin{b...
...\theta\cos\varphi \\ \cos\theta & -r\sin\theta & 0 \end{vmatrix} =r^2\sin\theta$    

であるから,体積素は

$\displaystyle dxdydz=r^2\sin\theta\,drd\theta d\varphi$    

と表される. 領域 $ D$ $ (r,\theta,\varphi)$ で表すと,

$\displaystyle E=\left\{\left.\,{(r,\theta,\varphi)}\,\,\right\vert\,\,{0\leq r\leq a,\,\,0\leq\theta\leq\pi\,\,,0\leq\varphi\leq2\pi}\,\right\}$    

となる. これらより,

  $\displaystyle \iiint_D(x^2+y^2+z^2)\,dxdydz= \iiint_E((r\sin\theta\cos\varphi)^2+ (r\sin\theta\sin\varphi)^2+ (r\cos\theta)^2)r^2\sin\theta\,drd\theta d\varphi$    
  $\displaystyle = \iiint_Er^4\sin\theta\,drd\theta d\varphi= \int_{0}^{2\pi}d\var...
...\left(\int_{0}^{\pi}\sin\theta\,d\theta\right) \left(\int_{0}^{a}r^4\,dr\right)$    
  $\displaystyle = \left[\vrule height1.5em width0em depth0.1em\,{\varphi}\,\right...
...1.5em width0em depth0.1em\,{\frac{r^5}{5}}\,\right]_{0}^{a}= \frac{4\pi a^5}{5}$    

を得る.

3.55 (多重積分の変数変換)   $ I$ を次の累次積分を計算して求めよ.

$\displaystyle I= \iiint_{D}(x^2+y^2+z^2)\,dxdydz= \int_{-a}^{a}dx \int_{-\sqrt{...
...t{a^2-x^2}}dy \int_{-\sqrt{a^2-x^2-y^2}}^{\sqrt{a^2-x^2-y^2}} dz\,(x^2+y^2+z^2)$    

\includegraphics[width=0.35\textwidth]{chikan-polar3-D.eps} \includegraphics[width=0.35\textwidth]{polar3.eps} \includegraphics[width=0.35\textwidth]{chikan-polar3-E.eps}
(a) 領域 $ D$ (b) 極座標 (c) 領域 $ E$

3.56 (多重積分の変数変換)   3 重積分

$\displaystyle I=\iiint_Dx\,dxdydz, \quad D=\left\{\left.\,{(x,y,z)}\,\,\right\vert\,\,{ x^2+y^2+z^2\leq a^2,\,\, x\geq0,\,\, y\geq0,\,\, z\geq0}\,\right\}$    

を求める. 3 次元の極座標に置き換えると 領域 $ D$

$\displaystyle E=\left\{\left.\,{(r,\theta,\varphi)\vrule height1em width0em dep...
...\,\, 0\leq\theta\leq\frac{\pi}{2}\,\,, 0\leq\varphi\leq\frac{\pi}{2}}\,\right\}$    

となる. 積分は

$\displaystyle I$ $\displaystyle =\iiint_E(r\sin\theta\cos\varphi)r^2\sin\theta\, drd\theta d\varp...
...\frac{\pi}{2}}\sin^2\theta\,d\theta \int_0^{\frac{\pi}{2}}\cos\varphi\,d\varphi$    
  $\displaystyle = \left[\vrule height1.5em width0em depth0.1em\,{\frac{r^4}{4}}\,...
...dth0em depth0.1em\,{\sin\varphi}\,\right]_0^{\frac{\pi}{2}} = \frac{\pi}{16}a^4$    

と求まる.

3.57 (多重積分の変数変換)   多重積分

$\displaystyle I=\iint_{D}x\,dxdy, \qquad D=\left\{\left.\,{(x,y,z)}\,\,\right\vert\,\,{x^2+y^2\leq ax}\,\right\}$    

を計算する. ここで, 2 次元の極座標 $ x=r\cos\theta$, $ y=r\sin\theta$ を用いると, 領域 $ D$ $ (r,\theta)$ 座標では領域

$\displaystyle E=\left\{\left.\,{(r,\theta)\vrule height1em width0em depth0.1em}...
...frac{\pi}{2}\leq\theta\leq\frac{\pi}{2},\,\, 0\leq r\leq a\cos\theta}\,\right\}$    

となる. 多重積分を置換積分し, $ \theta$ に関して単純な領域であることに注意して計算すると,

$\displaystyle I$ $\displaystyle = \iiint_{E}r\cos\theta\,\, r\,drd\theta= \int_{-\pi/2}^{\pi/2}\c...
...height1.5em width0em depth0.1em\,{\frac{r^3}{3}}\,\right]_{r=0}^{r=a\cos\theta}$    
  $\displaystyle = \frac{a^3}{3} \int_{-\pi/2}^{\pi/2}\cos^4\theta\,d\theta$    

となる. ここで,

  $\displaystyle \cos^4\theta= \cos^2\theta(1-\sin^2\theta)= \cos^2\theta-(\sin\theta\cos\theta)^2= \cos^2\theta-\frac{1}{4}\sin^22\theta$    
  $\displaystyle = \frac{1}{2}+\frac{1}{2}\cos2\theta- \frac{1}{4}\left( \frac{1}{...
...\cos4\theta \right)= \frac{3}{8}+\frac{1}{2}\cos2\theta+ \frac{1}{8}\cos4\theta$    

を用いると,

$\displaystyle I$ $\displaystyle = \frac{a^3}{3} \left[\vrule height1.5em width0em depth0.1em\,{\f...
...in2\theta+ \frac{1}{32}\sin4\theta}\,\right]_{-\pi/2}^{\pi/2}= \frac{\pi}{8}a^3$    

と求まる.
\includegraphics[width=0.4\textwidth]{taiseki-kyu-enchu-theta.eps}

3.58 (多重積分の変数変換)   多重積分

$\displaystyle I=\iint_{D}x\,dxdy, \qquad D=\left\{\left.\,{(x,y,z)}\,\,\right\vert\,\,{x^2+y^2\leq ax}\,\right\}$    

を計算する. 領域 $ D$

$\displaystyle D=\left\{\left.\,{(x,y,z)}\,\,\right\vert\,\,{\left(x-a/2\right)^2+y^2\leq\left(a/2\right)^2}\,\right\}$    

と書けるので, 中心 $ (0,a/2)$ で半径 $ a/2$ の円の内部の領域である. ここで, 座標変換 $ x=a/2+r\cos\theta$, $ y=r\sin\theta$ を考える. このとき,領域 $ D$ $ (r,\theta)$ 座標で,

$\displaystyle E=\left\{\left.\,{(r,\theta)}\,\,\right\vert\,\,{ 0\le\theta\le2\pi,\, 0\le r\le a/2}\,\right\}$    

となる.ヤコビアンは

$\displaystyle \frac{\partial(x,y)}{\partial(r,\theta)}= \det \begin{bmatrix}x_r...
...{vmatrix}\cos\theta & -r\sin\theta \\ \sin\theta & r\cos\theta \end{vmatrix} =r$    

となる. 多重積分を置換積分すると,

$\displaystyle I$ $\displaystyle = \iiint_{E}\left(\frac{a}{2}+r\cos\theta\right) r\,drd\theta= \f...
...\int_{0}^{2\pi}d\theta+ \int_{0}^{a/2}r^2\,dr\int_{0}^{2\pi}\cos\theta\,d\theta$    
  $\displaystyle = \frac{a}{2} \left[\vrule height1.5em width0em depth0.1em\,{\fra...
....1em\,{\sin\theta}\,\right]_{0}^{2\pi} = \frac{\pi a^3}{8}+0 = \frac{\pi}{8}a^3$    


平成21年1月14日